Γιατροί, νομικοί, αρχιτέκτονες, φιλόσοφοι και ιστορικοί, φυσικομαθηματικοί… Ελληνες, που διέπρεψαν, που θεμελίωσαν, επέκτειναν, πλούτισαν το επιστημονικό τους πεδίο βιογραφούνται σε μια πολύτιμη έκδοση της Τράπεζας Πειραιώς
«Η πρώτη καταστροφή του ανθρώπου είναι η σκέψη. Η σκέψη μεταβάλλει τον άνθρωπο από ένα ζώο που απλώς ψοφάει, σε ένα ον που γνωρίζει ότι διαρκώς πεθαίνει». Να, αυτή η φράση του φιλόσοφου Κώστα Αξελού είναι μια από τις δεκάδες φράσεις, σημειώσεις, παρατηρήσεις των βιογράφων που νιώθεις να σε έλκουν, να σε αρπάζουν κυριολεκτικά κατά την ανάγνωση της έκδοσης «Θεμελιωτές επιστημών στην Ελλάδα, 19ος-20ος αιώνας» της Τράπεζας Πειραιώς σε επιμέλεια των εκδόσεων Polaris.
Η τράπεζα, κάθε χρόνο παρουσιάζει μια ειδική θεματική έκδοση σηματοδοτώντας το νέο έτος. Αυτή τη φορά επέλεξε να εστιάσει σε πρόσωπα που εμπνέουν, πρόσωπα που με την προσφορά τους επηρέασαν τις επιστήμες, τον τρόπο σκέψης και την καθημερινότητά μας. 38 Ελληνες (τρεις γυναίκες ανάμεσά τους), που έχουν ολοκληρώσει το βίο τους, από πέντε διαφορετικές κατηγορίες παρουσιάζονται στην έκδοση.
Το εργαστήριο Φυσικοχημείας και Αιθερίων Ελαίων, το καλοκαίρι του 1919. Η φωτογραφία είναι του χημικού Ιωάννη Κανδήλη που άφησε πολύτιμο υλικό για την ιστορία των Φυσικών Επιστημών στην Ελλάδα
Οι συμβολισμοί αυτής της επιλογής είναι σαφής. Σε μια περίοδο που η οικονομική κρίση οδηγεί στο περίφημο brain drain, στη φυγή νέων επιστημόνων, σε μια περίοδο που η ευρύτερη κρίση θέτει θέματα ταυτότητας και δημιουργεί την ανάγκη δημιουργίας προσωπικοτήτων που θα σηματοδοτήσουν την πρόοδο, την εξέλιξη, οι Ελληνες αυτοί δείχνουν τον δρόμο. Ξανά.
«Είναι γνωστό πως το έργο ενός καταξιωμένου επιστήμονα -πολλές φορές και η ίδια του η ζωή- θέτει και πιθανόν απαντά σε πολλά βασικά ερωτήματα για τις ιδέες, τον άνθρωπο και την πορεία του στο μέλλον», σημειώνει πρόεδρος του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Τράπεζας Πειραιώς Σοφία Στάικου. «Ωστόσο μια “πινακοθήκη” κορυφαίων ελλήνων ειδικών, ιδίως μάλιστα όταν προέρχονται από διαφορετικούς επιστημονικούς τομείς, προσφέρει μια ευρύτερη, μακροσκοπική και πληρέστερη οπτική για την ιστορία της χώρας και ως εκ τούτου μπορεί να εμπνεύσει και να καθοδηγήσει την πορεία μας στο μέλλον».
Ο Δημήτρης Χόνδρος καθώς διδάσκει φοιτητές του στο μεγάλο αμφιθέατρο του Χημείου το 1932
Αν αναρωτιέστε με ποια κριτήρια έγινε η επιλογή των προσώπων, ο Γιώργος Βλαχάκης σημειώνει στην εισαγωγή της έκδοσης ότι το σημαντικότερο κριτήριο δεν ήταν αυτό της λογικής αλλά της καρδιάς. «Μιλάμε για ανθρώπους που η ζωή τους είχε κάτι να πει, κάτι γλυκό, κάτι πικρό, κάτι γοητευτικό. Μιλάμε για ανθρώπους που επέλεξαν το επικινδύνως ζην αλλά και για ανθρώπους που έμειναν σιωπηλοί, αλλά εκκωφαντικά σιωπηλοί, αποφεύγοντας την έκθεση στον δημόσιο βίο, αλλά που εκτέθηκαν με σθένος στο στάδιο της επιστήμης».
Ετσι, στην κατηγορία «Φυσικομαθηματικοί» συναντάμε τους Αναστάσιο Χρηστομάνο, Δημήτρη Αιγινήτη, Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή, Δημήτριο Κ. Χόνδρο, Λεωνίδα Ζέρβα, Γεώργιο Καραγκούνη, Αχιλλέα Παπαπέτρου, Καίσαρα Αλεξόπουλο και Ελλη Αγαλλίδου, υπό τον τίτλο «Ανοίγοντας δρόμους σε μια διαδρομή δυο αιώνων» που φέρει την υπογραφή του Ευθύμιου Νικολαϊδη. Ο οποίος σημειώνει με νόημα ότι ένας ακόμα μύθος μπορεί να καταρριφθεί: αυτός που θεωρεί ότι οι έλληνες πανεπιστημιακοί δάσκαλοι του καιρού εκείνου, «κυρίως στο χώρο των φυσικών επιστημών ήταν μόλις ένα δεκαδικό ψηφίο πάνω από το μηδέν για να μην πούμε ότι για πολλούς ήταν εντελώς απαξιωμένοι».
Ο Καίσαρ Αλεξόπουλος στη διάρκεια των σπουδών του στη Ζυρίχη, το 1930
Εξαιρετικό φωτογραφικό υλικό από πανεπιστημιακές αίθουσες, εργαστήρια, κοινωνικές συνάξεις της εποχής, κοσμοπολίτικα ενσταντανέ, τεχνολογικά επιτεύγματα, διατρέχουν τις σελίδες εικονοποιώντας τις ζωές των επιστημόνων με έναν τρόπο ιδιαίτερο: τεκμηριώνει, δίνει ντοκουμέντα και ταυτόχρονα κάνει τον επιστήμονα ορατό, φθαρτό, αντιληπτό σαν κάποιον που υπήρξε, ανθρώπινος και καθημερινός. Και κάπως έτσι όλα είναι εφικτά. Τη συνέχειά τους την βλέπεις παντού, τη βλέπεις στη φράση του Καίσαρα Αλεξόπουλου, για παράδειγμα, «το έργο μου είναι οι μαθητές μου, όλοι αυτοί οι σημερινοί επιστήμονες που διαπρέπουν». Και οι μαθητές αυτών, και ούτω καθ’ εξής.
«Οι απαρχές του δικαίου στο νεότερο ελληνικό κράτος» είναι ο τίτλος του κεφαλαίου για τους νομικούς που υπογράφει ο Ιωάννης Καρακώστας και βιογραφεί τους Παύλο Καλλιγά, Μάρκο Ρενιέρη, Νικόλαο Ι. Σαρίπολο, Στέφανο Στρέιτ, Γεώργιο Στρέιτ, Αλέξανδρο Βαμβέτσο. Η εξέλιξη του νομικού συστήματος στην Ελλάδα, το χτίσιμο του Συντάγματος καταγράφεται μέσα από την ιστορία και την προσφορά αυτών των νομικών. Μαζί καταγράφεται η ιδιοφυία, η διαύγεια, το οξύ χιούμορ που τους χαρακτήριζε. «Είναι μωρός εκείνος που δεν δέχεται ποτέ συμβουλές, απ’ αυτόν δε μωρότερος όποιος ακολουθεί πάντα τις συμβουλές των άλλων», σημειώνει ο Νικόλαος Σαρίπολος. Χαρακτηριστικές είναι και οι δύο συμβουλές που έδινε ο Αλέξανδρος Βαμβέτσος. «Καλύτερα να είσαι πρώτος οδοκαθαριστής παρά δεύτερος επιστήμονας», αλλά και «ο Μελέτης εμελέτα κι ο Γρηγόρης εγρηγόρει κι ο Γρηγόρης την επήρε του Μελέτη τη γυναίκα».
Ο Καραθεοδωρή στην είσοδο του Πανεπιστημίου της Σμύρνης. Στη φωτογραφία αναγράφεται από τον ίδιο η φράση που υπήρχε στο υπέρθυρο της Ακαδημίας Πλάτωνος: να μην εισέρχεται κανένας που δεν γνωρίζει Γεωμετρία.
Ακολουθεί η ενότητα για τους αρχιτέκτονες, εκεί που η επιστήμη συναντά τη τέχνη, μια μοναδική ένωση. Το κεφάλαιο με τίτλο «Η ελληνική αρχιτεκτονική από το 1830 ως τη δεκαετία του 1960» που υπογράφει ο Γιάννης Αίσωπος βιογραφεί τους Λύσανδρο Καυταντζόγλου, Δημήτρη Πικιώνη, Κωνσταντίνο Δοξιάδη, Παναγιώτη Ζενέτο. «Δεν μπορείς να βλέπεις μ’ ετούτα τα μάτια, πρέπει να βλέπεις -όπως λέει ο Πλωτίνος- με τους έσω οφθαλμούς, που μόνο σ’ αυτούς παραδίδεται το νόημα του κόσμου», διαβάζουμε στο κεφάλαιο για τον Πικιώνη. Αλλά και την πυκνή και σαφώς προφητική φράση του Κωνσταντίνου Δοξιάδη: «H σημερινή πόλη -χωρίς λογισμό, χωρίς όνειρο- οδηγεί στη δυστοπία και την καταστροφή. Οι ουτοπίες -χωρίς λογισμό, αλλά μ’ όνειρο- δεν μπορούν να μας βγάλουν από το αδιέξοδο. Μονάχα ένας δρόμος απομένει -με λογισμό και μ’ όνειρο- να μας πάει από τον κακό τόπο στον καλό τόπο που να μην είναι εκτός τόπου αλλά εν τόπω: σε μια εντοπία».
Και μετά ακολουθούν οι φιλόσοφοι/ιστορικοί. «Η διόδευση της Φιλοσοφικής Σχολής κατά τον 19ο και 20ό αιώνα» είναι ο τίτλος του εισαγωγικού σημειώματος που υπογράφει ο Κωνσταντίνος Θ. Πέτσιας, βιογραφώντας τους Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο, Αλέξανδρο Παπαναστασίου, Γιάννη Κορδάτο, Ρόζα Ιμβριώτη, Ευάγγελο Παπανούτσο, Παναγιώτη Κανελλόπουλο, Κωνσταντίνο Θ. Δημαρά, Κωνσταντίνο Δεσποτόπουλο, Λέανδρο Βρανούση, Κορνήλιο Καστοριάδη, Κώστα Αξελό, Νίκο Πουλαντζά, Παναγιώτη Κονδύλη. Είναι σαφώς η μεγαλύτερη ενότητα της έκδοσης, μια διαυγής διαδρομή, από το «μας λέγουσιν ότι η ανεξαρτησία μας είναι έργον ξενικής ραδιουργίας. Ας αποδείξωμεν ότι έχει βαθυτάτας εις την ιστορίαν ρίζας» του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, στο «είναι αυτή η ίδια η δομή που επιτρέπει την αποτελεσματικότητα της επέμβασης του ξένου δάκτυλου -που υπάρχει πάντα- και όχι ο ξένος δάκτυλος που γεννάει τους Βοναπάρτηδες» του Νίκου Πουλαντζά.
Την έκδοση της Τράπεζας Πειραιώς κλείνουν οι γιατροί με το κεφάλαιο «Ερευνητικές δραστηριότητες και υγειονομικά επιτεύγματα της ελληνικής ιατρικής κατά τον 20ό αιώνα» που υπογράφει ο Γεράσιμος Α. Ρηγάτος. Βιογραφούνται οι Νικόλαος Αλιβιζάτος, Σκεύος Ζερβός, Γεώργιος Παπανικολάου, Νικόλαος Λούρος, Αμαλία Φλέμινγκ και Σπύρος Δοξιάδης. Προσωπικότητες πλήρεις, χωρίς εμμονικές προσκολλήσεις στην επιστήμη τους. «Δεν είμαι πλέον ονειροπόλος Η επιστήμη με άρπαξε από τα χέρια του Νίτσε. Πατώ απάνω σε έδαφος στερεό» λέει ο Γεώργιος Παπανικολάου. Και βαθιά δημοκράτες, όπως η Αμαλία Φλέμινγκ που συνελήφθη από τη χούντα με την κατηγορία ότι σχεδίαζε την απόδραση του Αλέκου Παναγούλη. Διαβάζουμε από την αφήγησή της: «Στη Χούντα δεν μπορούσα και πάλι να μην στρατευθώ, ήταν μια καταστροφή για την Ελλάδα, για τον Ανθρωπο».
