Ας κάνουμε ένα πείραμα σκέψης. Αν η Ρωσία είχε ελευθεροτυπία πόσοι Ρώσοι θα υποστήριζαν την εισβολή του Vladimir Putin στην Ουκρανία; Κι ένα ακόμα: Πώς θα μπορούσαν να είχαν εξελιχθεί οι πρώτες μέρες της Covid-19 αν ο ιός είχε πρωτοεμφανιστεί σε μια χώρα με ελεύθερο Τύπο και όχι στην Κίνα; Θα μπορούσε η κυβέρνηση μιας τέτοιας χώρας να το είχε αποσιωπήσει εκείνες τις κρίσιμες πρώτες εβδομάδες;
Καθώς οι ειδησεογραφόφιλοι γιόρτασαν την Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου στις 3 Μαΐου, αξίζει να θυμηθούμε τη σημασία της. Ένας ελεύθερος Τύπος μπορεί να ελέγξει τους ισχυρούς, να αποκαλύψει τη διαφθορά και να αποτρέψει τις καταχρήσεις. Για έναν τύραννο, όπως κάποτε δήλωσε με απογοήτευση ο Ναπολέων Βοναπάρτης, «Τέσσερις εχθρικές εφημερίδες πρέπει να τις φοβάσαι περισσότερο από 1.000 ξιφολόγχες».
Η ελεύθερη ροή της πληροφορίας είναι η ζωογόνος δύναμη της δημοκρατίας. Χωρίς αυτήν, οι ψηφοφόροι δεν μπορούν να προβούν σε ενημερωμένες επιλογές. Οι κυβερνήσεις δυσκολεύονται να παρατηρήσουν ή να διορθώσουν τα λάθη τους. Τα ελεύθερα μέσα ενημέρωσης διευκολύνουν τη διάδοση καλών ιδεών και χρήσιμων πληροφοριών, επιταχύνοντας έτσι την πρόοδο.
Ωστόσο, σε όλο τον κόσμο, η ελευθερία του Τύπου βρίσκεται σε πτώση. Περίπου το 85% των ανθρώπων ζουν σε χώρες όπου τα τελευταία πέντε χρόνια η ελευθεροτυπία έχει περιοριστεί. Σήμερα είναι τόσο περιορισμένη όσο το 1984, κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου.
Ωστόσο, η φύση της λογοκρισίας έχει εξελιχθεί από τότε. Εκατοντάδες δημοσιογράφοι εξακολουθούν να φυλακίζονται και δεκάδες σκοτώνονται κάθε χρόνο. Όμως οι περισσότεροι σύγχρονοι απολυτάρχες στα λόγια, τουλάχιστον, στηρίζουν την ιδέα του ελεύθερου Τύπου, ενώ επιλέγουν πιο διακριτικά όπλα για να του επιτεθούν.
Οι κρατικοί διαφημιστικοί προϋπολογισμοί σπαταλώνται στους «ημετέρους». Οι επικριτές δέχονται φορολογικούς ελέγχους και πρόστιμα για δυσφήμιση. Τέτοιες παρενοχλήσεις μπορούν να οδηγήσουν στο κόκκινο τις επιχειρήσεις μέσων ενημέρωσης που παλεύουν να επιβιώσουν.
Κάποιες από αυτές μπορεί στη συνέχεια να αγοραστούν από φίλους του κυβερνώντος κόμματος, οι οποίοι μπορεί να μην νοιάζονται αν οι τηλεοπτικοί τους σταθμοί χάνουν χρήματα, αρκεί να είναι αρεστοί στους ανθρώπους που μοιράζουν τις συμβάσεις δημοσίων έργων. Ο κ. Putin πρωτοστάτησε σε αυτή την προσέγγιση, ενώ οι μιμητές του δεν είναι λίγοι.
Η τεχνολογία χρησιμοποιείται για να κάνει τη ζωή κόλαση για τους αλαζόνες παραβάτες. Τα νέα εργαλεία διευκολύνουν την κατασκοπεία τους. Οι έρευνες πέρυσι διαπίστωσαν ότι το λογισμικό υποκλοπής Pegasus είχε παρεισφρήσει στα κινητά τηλέφωνα σχεδόν 200 δημοσιογράφων, για να διαβάζει τα μηνύματά τους, να τους παρακολουθεί και να εντοπίζει τις πηγές τους.
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παρενόχληση δημοσιογράφων. Μια έρευνα διαπίστωσε ότι σχεδόν τα τρία τέταρτα των γυναικών δημοσιογράφων έχουν υποστεί διαδικτυακή κακοποίηση.
Αυτό είναι πιο τρομακτικό όταν είναι οργανωμένο και έχει τη σιωπηρή υποστήριξη του κυβερνώντος κόμματος. Στην Ινδία, για παράδειγμα, οι επικριτές του πρωθυπουργού Narendra Modi αντιμετωπίζουν άπειρες απειλές κατά της ζωής και της σωματικής τους ακεραιότητας από ινδουιστικά εθνικιστικά τρολ, τα οποία μερικές φορές δημοσιεύουν τις διευθύνσεις τους και υποκινούν τους εκδικητές να τους επισκεφθούν.
Ακόμα και στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, οι νόμοι κατά της συκοφαντικής δυσφήμισης και της παραβίασης της ιδιωτικής ζωής συχνά καταπατιούνται. Ολιγάρχες από αλλού μηνύουν ρεπόρτερ στο Λονδίνο, ελπίζοντας να τους υποβάλλουν σε καταστροφικά δικαστικά έξοδα και ατελείωτη ταλαιπωρία.
Στην Πολωνία μια δημοφιλής εφημερίδα, η Gazeta Wyborcza, έχει δεχθεί περισσότερες από 60 αγωγές τα τελευταία χρόνια, πολλές από τις οποίες έχουν ασκηθεί από ηγέτες του κυβερνώντος κόμματος. Μια Μαλτέζα δημοσιογράφος που αποκάλυψε την κρατική διαφθορά αντιμετώπιζε πάνω από 40 μηνύσεις εναντίον της όταν δολοφονήθηκε το 2017.
Πώς μπορούν οι υπερασπιστές της ελευθερίας του Τύπου να αντεπιτεθούν; Μια εύκολη αρχή θα ήταν οι φιλελεύθερες κυβερνήσεις να καταργήσουν τους αρχαϊκούς νόμους που ποινικοποιούν τη δυσφήμιση, οι οποίοι εξακολουθούν να είναι απίστευτα διαδεδομένοι.
Θα πρέπει επίσης να περιορίσουν τις ψεύτικες αγωγές, όπως εξετάζει επί του παρόντος η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Στη συνέχεια, τα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης πρέπει να βρουν νέες πηγές χρηματοδότησης.
Φιλανθρωπικά ιδρύματα μπορούν να συνεισφέρουν, όπως και το crowdfunding, αλλά και πλούσιοι ιδιοκτήτες που ενδιαφέρονται για την ελευθερία του λόγου. Οι δημόσιοι ραδιοτηλεοπτικοί οργανισμοί μπορούν να διαδραματίσουν χρήσιμο ρόλο, αλλά μόνο αν έχουν αρκετές εγγυήσεις ώστε να είναι πραγματικά ανεξάρτητοι.
Σε πιο καταπιεστικά μέρη το έργο είναι δυσκολότερο, αλλά η τεχνολογία μπορεί να βοηθήσει. Όταν η επιτόπια ενημέρωση είναι πολύ επικίνδυνη, οι δορυφορικές εικόνες και τα μεγάλα σύνολα δεδομένων επιτρέπουν στους δημοσιογράφους να συγκεντρώσουν ιστορίες από μακριά.
Οι ελεύθερες χώρες θα πρέπει να τους προσφέρουν άσυλο και ένα ασφαλές μέρος για να συνεχίσουν να εργάζονται. Όπου η λογοκρισία είναι αυστηρή, οι πολίτες μπορούν να χρησιμοποιούν εικονικά ιδιωτικά δίκτυα για να έχουν πρόσβαση σε αποκλεισμένο περιεχόμενο και διαδικτυακά εργαλεία για να καταγράφουν ιστοσελίδες πριν λογοκριθούν.
Οι δημοσιογράφοι στις ελεύθερες χώρες μπορούν να βοηθήσουν εκείνους που βρίσκονται στις απολυταρχίες. Οι διασυνοριακές συνεργασίες έχουν αποκαλύψει σκάνδαλα όπως το Pegasus και τα Panama papers.
Το σύστημα δημοσίευσης της Washington Post που βασίζεται στο cloud επέτρεψε στην Apple Daily, μια ταλαιπωρημένη φιλοδημοκρατική ταμπλόιντ στο Χονγκ Κονγκ, να συνεχίσει να εκδίδεται για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από ό,τι θα μπορούσε διαφορετικά.
Ο δρόμος θα είναι ανηφορικός. Η πανδημία έδωσε στις κυβερνήσεις μια αληθοφανή δικαιολογία για να περιορίσουν την ελευθερία του Τύπου: σχεδόν 100 το έκαναν στο όνομα της δημόσιας ασφάλειας.
Ο Donald Trump έδειξε πώς ένας δημαγωγός μπορεί να υπονομεύσει την εμπιστοσύνη στα μέσα ενημέρωσης και άλλοι τον αντιγράφουν. Σε μια έρευνα πέρυσι, σχεδόν το 60% των ερωτηθέντων σε 28 χώρες δήλωσε ότι οι δημοσιογράφοι παραπλανούν σκόπιμα το κοινό.
Φυσικά, κάποιοι το κάνουν και η Παγκόσμια Ημέρα Ελευθερίας του Τύπου είναι μια στιγμή για τους δημοσιογράφους που απολαμβάνουν προστασία να αναρωτηθούν αν κάνουν την καλύτερη δυνατή χρήση της ελευθερίας τους.
