Η εξέγερση του Πολυτεχνείου στις 17 Νοέμβρη του 1973 κι ενώ η χούντα καταπίεζε τον ελληνικό λαό για περισσότερο από επτά χρόνια είναι η λαμπρότερη στιγμή της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την εθνική αντίσταση.
Είναι απ’ αυτές τις σελίδες της ιστορίας που γεμίζουν από ηρωισμό απλών ανθρώπων, κυρίως νέων, φοιτητών, σπουδαστών, μαθητών, εργατών, υπαλλήλων, επαγγελματιών που αποφάσισαν να θυσιάσουν τα νιάτα τους, τη ζωή τους για να δώσουν τέλος στην τυραννία, για εθνική ανεξαρτησία, «ψωμί, παιδεία, ελευθερία».
Ωστόσο, υπήρξαν καθοριστικά γεγονότα που οδήγησαν στο Πολυτεχνείο. Σε αυτό τον ξεσηκωμό της νεολαίας μας, του ελληνικού λαού, που συμμετείχε σημαντικό του κομμάτι ακόμη και πλαγίως στο Πολυτεχνείο, προσφέροντας «στα παιδιά» φάρμακα, ψωμί, χρήσιμα υλικά, χρήματα, τσιγάρα, διακινώντας τις προκηρύξεις τους, βάζοντας στη διαπασών το ραδιόφωνο να ακούσει το «εδώ Πολυτεχνείο» και να το ακούσουν και οι γείτονες, ακόμη και Θεοδωράκη στα πικάπ… Που αισθάνθηκε υπερήφανος για τα παιδιά του.
Τα γεγονότα που οδήγησαν στο Πολυτεχνείο ήταν πολλά. Ήταν ουσιαστικά μία ολόκληρη εποχή μετά τον εμφύλιο. Ήταν η αστυνομοκρατία, η επικράτηση ενός καθεστώτος σκληρού που κυνηγούσε τις ιδέες, κάθε τι που θα μπορούσε να το ραγίσει, να το σπάσει και να δώσει την πραγματικά την εξουσία στο λαό. Το Αθηναϊκό και Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων θα σταθεί συνοπτικά σε πέντε καθοριστικά ιστορικά γεγονότα, που έδειξαν την δυσμενή για τη χώρα πορεία προς τη χούντα και τελικώς στη θεόσταλτη εξέγερση του Πολυτεχνείου.
1. Παρακράτος και δολοφονία Γρηγόρη Λαμπράκη
Τα πρώτα σημάδια των παρακρατικών (δοσίλογοι, Μεταξικοί φασίστες, ακραίοι εθνικόφρονες) επανεμφανίστηκαν αμέσως μετά τον αιματηρό, οδυνηρό εμφύλιο, μπροστά στον «κίνδυνο» αριστεροί και προοδευτικοί να συμπορευτούν και να ανατρέψουν το καθεστώς που εξυπηρετούσε ντόπια και ξένα συμφέροντα. Είχαν διεισδύσει σε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες, αλλά και στον ιδιωτικό τομέα, στα σωματεία, στους φοιτητές, σχεδόν σε όλες τις γειτονιές. Μετά τις «εκλογές βίας και νοθείας» του 1961 με τη συμμετοχή στρατού και σωμάτων ασφαλείας, επόμενη σημαδιακή δράση των παρακρατικών ήταν το 1963, με τη δολοφονία του ειρηνιστή, γιατρού, αθλητή και βουλευτή της ΕΔΑ, Γρηγόρη Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη στις 27 του Μάη. Είχε δράσει η διαβόητη οργάνωση της «Καρφίτσας» (παρακρατικοί φορούσαν καρφίτσα στο πέτο για να αναγνωρίζονται μεταξύ τους). Ακόμη και ο τότε πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής θα διερωτηθεί αμέσως μετά τη δολοφονία του Λαμπράκη λέγοντας το ιστορικό «ποιος κυβερνά αυτό τον τόπο;», θέλοντας να κρατήσει αποστάσεις από τα ακραία στοιχεία της παράταξής του, η οποία, ωστόσο, είχε επιβάλει αυταρχικές μεθόδους και αστυνομοκρατία. Η δολοφονία προκάλεσε τη διεθνή κατακραυγή, ενώ ο τότε αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης Γεώργιος Παπανδρέου, θα κατηγορήσει τον πρωθυπουργό ως «ηθικό αυτουργό» της δολοφονίας. Τα παρακρατικά στοιχεία έπαιξαν ρόλο και στα επόμενα χρόνια, ενώ ουσιαστικά επάνδρωσαν και τους μηχανισμούς της χούντας.
2. Ο ρόλος του παλατιού και της Φρειδερίκης
Η βασιλεία στην Ελλάδα δεν είχε το θεσμικό χαρακτήρα που παρατηρούμε σε ευρωπαϊκά κράτη, ειδικά τις τελευταίες δεκαετίες. Πάντα είχε λόγο και καθοριστικό ρόλο στις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις της χώρας. Το παλάτι δεν ήταν λίγες φορές που με τις παρεμβάσεις του δίχασε τον ελληνικό λαό, ενώ παράλληλα δούλευε για τα ξένα συμφέροντα. Ειδικά τη δεκαετία του ‘60, με την τότε βασίλισσα Φρειδερίκη να διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο, καθώς η υγεία του βασιλέα Παύλου (πέθανε το 1964) είχε κλονιστεί και ο διάδοχος Κωνσταντίνος νέος και άπειρος αδυνατούσε να ασκήσει έστω και στοιχειωδώς τα καθήκοντά του, τα ανάκτορα και οι αυλικοί έπαιξαν άσχημο παιχνίδι στις πλάτες του λαού. Μπορεί το παλάτι να ένιωσε ιδιαίτερη ικανοποίηση από την εκλογή του Καραμανλή στην αρχηγία της ΕΡΕ το 1958, αλλά το 1963 ήρθε η κόντρα και η φυγή του Καραμανλή στο εξωτερικό. Το 1965, η Φρειδερίκη ουσιαστικά ανέτρεψε τον εκλεγμένο, με το πρωτοφανές ποσοστό του 52,72%, Γεώργιο Παπανδρέου ορίζοντας και τις άθλιες εξελίξεις για τη χώρα.
3. Αποστασία, Ιουλιανά και δολοφονία Πέτρουλα
Ιούλιος του 1965. Με τις ευλογίες του παλατιού, αλλά και του ξένου παράγοντα, καθώς σε συνάντηση που έγινε σε σπίτι κορυφαίου τότε υπουργού της Ενώσεως Κέντρου, για την κυβέρνηση αποστατών, συμμετείχε και Αμερικανός διπλωμάτης, σύμφωνα με επίσημα αμερικανικά αρχεία. Μετά την απόφαση του Γεωργίου Παπανδρέου να μην υποχωρήσει στις αξιώσεις του παλατιού για την τοποθέτηση δικού του ανθρώπου στο υπουργείο Άμυνας, δεδομένου ότι ο πρωθυπουργός είχε δηλώσει ότι θα αναλάβει ο ίδιος το συγκεκριμένο χαρτοφυλάκιο. Είχε προηγηθεί η προβοκάτσια στον ελληνικό στρατό, στην οποία ήταν αναμεμιγμένος και ο μετέπειτα δικτάτορας Παπαδόπουλος. Βουλευτές της Ενώσεως Κέντρου, αλλά και προσκείμενοι στο παλάτι ανέτρεψαν τον Γεώργιο Παπανδρέου. Πρωθυπουργός ανέλαβε ο πρόεδρος της Βουλής Γεώργιος Αθανασιάδης – Νόβας, με την υποστήριξη των βουλευτών της ΕΡΕ. Εκατοντάδες χιλιάδες λαού βρέθηκαν την επομένη στους δρόμους να διαδηλώνουν κατά της πολιτικής εκτροπής. Στις 21 Ιουλίου, σε μία από τις μεγαλύτερες διαδηλώσεις η αστυνομία χτυπά και σκοτώνει τον φοιτητή και μέλος της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη, Σωτήρη Πέτρουλα. Τις αμέσως επόμενες ημέρες μόνο στην Αθήνα έγιναν 67 διαδηλώσεις και συνολικά σε όλη τη χώρα πάνω από 380. Η χώρα έμπαινε σε μία περίοδο ακραίας αστάθειας και μετά από περίπου δύο χρόνια στο… γύψο.
4. Υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ
Ήταν μέσα Μαΐου του 1965, δύο εβδομάδες μετά τον ανασχηματισμό της κυβέρνησης της Ένωσης Κέντρου και την επιστροφή του Ανδρέα Παπανδρέου σε κυβερνητική θέση, όταν ξέσπασε η πολύκροτη υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ (Αξιωματικοί Σώσατε Πατρίδα Ιδανικά Δημοκρατία Αξιοκρατία). Παράγοντες της Δεξιάς κατήγγειλαν ότι υπήρχε μέσα στο στρατό οργάνωση με αντεθνική απόκλιση προς τα «Αριστερά», με καθοδηγητή τον γιο του τότε πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου, ενώ ο ΑΣΠΙΔΑ ήταν οργάνωση δημοκρατικής άμυνας. Πολύ ενωρίτερα είχε δημιουργηθεί μέσα στο στράτευμα ο ΙΔΕΑ (Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών) με μέλη περίπου 2.500 αξιωματικούς. Ο Αλέξανδρος Παπάγος είχε διαπιστώσει το πρόβλημα και είχε δηλώσει ότι «η πολιτική είχε εισαχθεί στον στρατό και ο στρατός στην πολιτική». Ο ΙΔΕΑ φαινομενικά είχε αυτοδιαλυθεί το Φεβρουάριο του 1951, αλλά ουσιαστικά εξακολουθούσε να υπάρχει και να δρα μέσα στο στράτευμα. Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 ιδρύθηκε με αρχηγό τον μετέπειτα δικτάτορα Παπαδόπουλο η ΕΕΝΑ (Εθνική Ένωση Νέων Αξιωματικών) που αποτελούσαν ανώτεροι αξιωματικοί και που πίστευαν ότι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής «δεν ήταν αρκούντως αντικομμουνιστής». Η δράση αυτών των δύο οργανώσεων επιβεβαιώθηκε δραματικά με τη δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967. Ο ΑΣΠΙΔΑ δημιουργήθηκε από πιστούς στο δημοκρατικό πολίτευμα αξιωματικούς προκειμένου να ανακόψει τη συνωμοτική δράση των οργανώσεων αυτών. Ωστόσο, όπως παρατηρεί ο Άρις Μπουλούκος, εκ των πρωταγωνιστών του ΑΣΠΙΔΑ, που καταδικάστηκε από στρατοδικείο (η δίκη ξεκίνησε στις 14 Νοεμβρίου 1966 και τέλειωσε ένα μήνα πριν από την 21η Απριλίου ‘67) σε 25 χρόνια φυλακή, «η κλίκα Παπαδόπουλου -Ιωαννίδη οργανωμένη συνωμοτικά από πολλά χρόνια, είχε κατορθώσει να διαβρώσει όχι μόνο το στρατό, αλλά και σημαντικούς τομείς του κρατικούς μηχανισμού». Παράλληλα, είχαν εξασφαλίσει την προστασία ανωτέρων τους, πολιτικών κύκλων και φυσικά του ξένου παράγοντα. Ως εκ τούτου και η πολύκροτη δίκη ΑΣΠΙΔΑ, που εξελίχθηκε σε παρωδία, αλλά συνάμα έδειχνε τη δυναμική των Παπαδόπουλου – Ιωαννίδη στα πράγματα.
5. Η αποφράδα 21η Απριλίου
Η χώρα όδευε σε εκλογές. Είχαν οριστεί στις 28 Μαϊου, κι ενώ έχει ψηφιστεί η απλή αναλογική. Οι εκλογές ήταν βέβαιο ότι θα έφερναν θριαμβευτή τον Γεώργιο Παπανδρέου, θα ανέβαζαν στα ύψη τα ποσοστά της αριστεράς και θα έστελναν στο περιθώριο τους συνωμότες πολιτικούς, την αστυνομοκρατία και τους παρακρατικούς. Ωστόσο, αυτό που φόβιζε κυρίως ήταν η λάμψη του Ανδρέα Παπανδρέου, που άρχισε με την προσωπικότητά του να βάζει στην άκρη τα γερασμένα στελέχη της Ενώσεως Κέντρου και να στρέφει το κόμμα προς τα αριστερά. Οι εκλογές δεν έγιναν ποτέ, καθώς στις 21 Απριλίου ξημέρωσε μία καταραμένη μέρα για τη χώρα. Απορίας άξιον παραμένει το πως πιάστηκε με τις πυτζάμες σχεδόν όλο το πολιτικό προσωπικό, ενώ όλοι περίμεναν μία κίνηση του στρατού, ενώ δεν ήταν και λίγοι που μίλαγαν ανοιχτά για επικείμενο πραξικόπημα. Όπως φάνηκε το ξενοκίνητο πραξικόπημα των συνταγματαρχών πρόλαβε την κίνηση του παλατιού με το πραξικόπημα των Στρατηγών, όπως αποκαλύφθηκε τα επόμενα χρόνια. Με πέντε λέξεις: Η χούντα έστειλε τη χώρα στο μεσαίωνα. Κυνήγησε αριστερούς και όσους ήταν απέναντί της, βασάνισε και δολοφόνησε, προκειμένου να μείνει στην εξουσία. Απαγορεύτηκαν οι δίσκοι του Μίκη Θεοδωράκη και τα λαϊκά τραγούδια. Λογοκρισία, προπαγάνδα και γελοίες εκδηλώσεις μίσους και εθνικοφροσύνης παντού. Αλησμόνητα θα μείνουν οι δημοτικοί χοροί με αμερικάνικη εσάνς του Παπαδόπουλου, του Παττακού και των άλλων πρωτοπαλίκαρων της επταετίας. Ταυτόχρονα όμως, οργανώνονται αντιστασιακές ομάδες. Ο Αλέκος Παναγούλης, ο Σπύρος Μουστακλής είναι μόνο δύο απ’ τους εκατοντάδες αγωνιστές που δεν δείλιασαν μπροστά στους βασανιστές. Ο λαός το 1973 ξεσηκώνεται, αλλά ο επίλογος θα γραφτεί τραγικά με την Κύπρο.
